مصادیق اسراف و تبذیر در سطوح خرد و کلان
اسراف در لغت به معنای تلف کردن مال، درگذشتن از حد میانه و ولخرجی کردن آمده است. مصادیق اسراف و تبذیر در سطوح خرد و کلان چیست و برای جلوگیری از آن باید چه کرد؟
فرق اسراف و تبذیر:
گرچه در بسیاری از موارد این دو واژه در یک معنا به کار می‌روند و حتی به‌عنوان تأکید پشت سر یکدیگر قرار می‌گیرند، ولی در برخی موارد با هم فرق دارند.
اسراف به معنای خارج شدن از حد اعتدال است، بی‌آنکه چیزی را ظاهراً ضایع کرده باشیم. مثل‌اینکه لباس گران‌قیمتی بپوشیم که بهایش صد برابر لباس موردنیاز ما باشد و یا غذای خود را آن‌چنان گران‌قیمت تهیه کنیم که باقیمت آن بتوان عده زیادی را آبرومندانه تغذیه کرد. در اینجا از حد گذرانده‌ایم ولی ظاهراً چیزی نابود نشده است؛ اما تبذیر و ریختوپاش آن است که آن‌چنان مصرف کنیم که به اتلاف و تضییع بیانجامد. مثل‌اینکه برای دو نفر میهمان غذای ده نفر را تهیه ببینیم آن‌گونه که بعضی از جاهلان می‌کنند و به آن افتخار می‌نمایند و باقیمانده آن را در زباله‌دان بریزیم و اتلاف کنیم. می‌توان گفت هر تبذیری اسراف است ولی هر اسرافی تبذیر نیست.
فرق دیگر اینکه اسراف معنایی وسیع‌تر و گسترده‌تر دارد که هرگونه تجاوز از حد را فرامی‌گیرد ولی بیشتر در مورد هزینه‌های مالی استفاده می‌شود ولی تبذیر مخصوص مواردی است که انسان مال خود را به‌صورت غیرمنطقی و فساد آمیز مصرف کند که معادل آن در فارسی ریختوپاش است.
در تبذیر اتلاف هم هست یعنی انسان چیزی را به‌گونه‌ای مصرف کند که آن را تلف‌کرده و از بین ببرد. تبذیر از ماده بذر گرفته‌شده است چون بذر را موقع کاشتن بر روی زمین می‌پاشند. این را استعاره گرفته‌اند برای مصرف کردن به‌صورت پاشیدن و ریختن نعمت‌های الهی.
ضرورت اصلاح الگوی مصرف بر اساس آیات و روایات
مصادیق اسراف و تبذیر در سطوح خرد و کلان در ززندگی را باید شناخت. در آیات قرآن کریم و روایات وارده، از جهت‌های گوناگونی بر ضرورت اصلاح الگوی مصرف تأکید شده است. در اینجا به برخی از آیات و روایات موجود در این زمینه اشاره می‌شود.
وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ: (پسرم!) در راه رفتن، اعتدال را رعایت کن، (در رفتارت میانه‌رو باش)؛ (لقمان/۱۹).
وَهُوَ الَّذِی أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَیْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ کُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ: اوست که باغ‌هاى معروش [باغ‌هایی که درختانش روى داربستها قرار دارد] و باغ‌هاى غیرمعروش [باغ‌هایی که نیاز به داربست ندارد] را آفرید؛ همچنین نخل و انواع زراعت را که ازنظر میوه و طعم با هم متفاوت‌اَند؛ و (نیز) درخت زیتون و انار را که از جهتى با هم شبیه و از جهتى تفاوت دارند؛ (برگ و ساختمان ظاهری آنها شبیه یکدیگر است، درحالی‌که طعم میوه آنها متفاوت است). از میوه آن، به هنگامی‌که به ثمر مىنشیند، بخورید و حقّ آن را به هنگام درو بپردازید و اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد! (الأنعام /۱۴۱).
یَا بَنِی آدَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وکُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ: اى فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید! و (از نعمتهاى الهى) بخورید و بیاشامید، ولى اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمىدارد! (الأعراف/ ۳۱).
وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا: و کسانى که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف مىنمایند و نه سختگیرى، بلکه در میان این دو، حدّ اعتدالى دارند (الفرقان/ ۶۷).
وَلَا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ* الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَلَا یُصْلِحُونَ: و فرمان مسرفان را اطاعت نکنید! همان‌ها که در زمین فساد مىکنند و اصلاح نمىکنند (الشّعراء/ ۱۵۱ ـ ۱۵۲).
قرآن کریم آشکارا دستور می‌دهد که «هرگز از مسرفان پیروی نکنید» (الشّعراء/۱۱۵).
امام علی (ع) می‌فرماید: «کُلُّ مُا زَادَ عَلَی الإِقتِصَادِ إِسرَافٌ: هرچه بیش از میانه‌روی باشد، اسراف است»؛ «مَا فَوقَ الکَفَافِ إِسرَافُ: بیش از کفاف (اندازه کفایت)، اسراف است»؛ «مَن لَم یُحسِنِ الإِقتِصادَ أَهلُکَهُ إِسرَافٌ: هر کس به خوبی میانه‌روی نکند، اسراف او را هلاک خواهد کرد»؛ «کَثَرَهُ السَّرِفِ یُدَمِّر: اسراف زیاد، ویرانگر است»: «هیچ جهالتی همچون بیهوده خرج کردن نیست» و «کُن سَمحاً وَ لاَتَکُن مُبَذِّراً وَ کُن مُقَدِّراً وَلاَ تَکُن مُقتَرّاً: دست‌و‌دل‌باز باش، نه ولخرج و میانه‌رو باش، نه خسیس» (نهج‌البلاغه/ ح ۳۳).
برخی عوامل اسراف گرایی
- تولید و عرضه نادرست و نامطلوب کالا: تولید کالاهای غیراستاندارد زمینه‌ساز اسراف است.
- انباشته شدن ثروت در دست عدّه‌ای خاص: این وضع به لذّت‌جویی و تجمّل‌گرایی کشانده می‌شود.
- حاکمیّت ارزش‌ها و فرهنگ تکاثری و غیرالهی: روحیّه چشم و هم‌چشمی و رقابت در مصرف‌گرایی، رسوخ بنیادهای اعتقادی و اخلاقی بیگانه در جامعه، الگوپذیری از مترفان در گسترش اسراف مؤثرند.
- نفوذ سرمایه‌داران، تجمل‌گراها و مسرفان به حکومت‌ها: اینان در صورت دستیابی به مناصب حکومتی فرهنگ و روحیّه خود را ترویج می‌کنند.
قواعد مربوط به مقدار مصرف
در اسلام قواعد خاصی برای مقدار مصرف کالاها و خدمات ارائه‌شده است که مهمترین این قواعد، رعایت قصد یا رعایت حدّ اعتدال و میانه‌روی در مقدار مصرف است.
قاعده رعایت اعتدال و میانه‌روی در مصرف
به‌طورکلی، در نگرش اسلام بنیاد همه امور بر میانه‌روی و اعتدال است و هرگونه رفتارهای بیرون از این چارچوب نه‌تنها نادرست و نابهنجار، بلکه گناه، حرام و گاه جُرم تلقّی می‌شود. همان‌گونه که زیاده‌روی، اتراف، اسراف و تبذیر اموری مردود، مذموم و گناه شمرده‌شده است. همچنین استفاده نکردن از نعمت‌های حلال خداوند و بهره‌مند نبودن از آن در راستای آسایش، آرامش و کمال، امری مذموم و ناپسند دانسته شده است.
قاعده تحریم اسراف و تبذیر
اسراف، زیاده‌روی در مصرف و ریختوپاش یکی از معضلات و ناهنجاری‌های بزرگ اجتماعی است که امروزه بسیاری را گرفتار خودکرده است و موجب اتلاف منابع، فروریختن آرامش و از بین رفتن کانون گرم خانواده‌ها شده است. در قرآن کریم این بلای اجتماعی مذموم و خانمان‌سوز یکی از شاخصه‌های نظام فاسد فرعونی تلقّی شده است.
قاعده ممنوعیت تقتیر و بخل
«تقتیر» به معنی ترک مصرف کالاها و خدمات نسبت به حدّ اعتدال؛ یعنی انجام دادن کمتر از حدّ اعتدال اعمال یا رفتار است. این مفهوم در امور اقتصادی با کلمه بخل نیز مترادف گرفته‌شده است. در آیات و روایات از مؤمنان خواسته‌شده است که از بُخل‌ورزی اجتناب نماید: الَّذِینَ یَبخُلونَ وَیَامُرُونَ النَّاسَ بِالبُخلِ…: آنها کسانى هستند که بخل مىورزند و مردم را به بخل دعوت مىکنند (النساء/۳۷)
حضرت علی (ع) می‌فرماید: «سخاوتمند باش، نه در حدّ ولخرجی (زیاده‌روی) و روی حساب خرج کن، نه در حدّ خسیسی»
مصادیق اسراف و تبذیر در سطوح کلان
اسراف در آب
اهمیت حیاتی آب که منشاء زندگی و بقاست (الأنبیاء/۳۰)، بر کسی پوشیده نیست. امام صادق (ع) در تشبیهی زیبا می‌فرماید: «طَعمُ المَاءِ طَعمُ الحَیَاه: مزه آب، مزه زندگی است» از این رو، زیاده‌روی در مصرف آب، به‌ویژه هدر دادن آن، هرچند به مقدار اندک، نکوهش شده است. همچنین امام صادق (ع) می‌فرماید: أَنَّی الإِسرَافَ هِرَاقَه فَضلِ المَاءِ…: کمترین حدّ اسراف، دور ریختن ته‌مانده آب ظرف است.
ایرانیان ۷۰ درصد بیشتر از الگوی جهانی آب مصرف می‌کنند.
بد نیست اشاره کنیم که در حال حاضر، سه مورد استفاده اساسی از آب شامل مصارف «کشاورزی»، «صنعتی و تولید نیرو» و «شهری» روزبه‌روز در حال افزایش است. طبق گزارش‌ها، مصرف سرانه آب (لیتر در روز)، در شیراز ۱۵۵ لیتر، در قم ۱۶۶ لیتر، در خوزستان ۲۳۴ لیتر بوده است، در حالی که در ظهرون عربستان ۸۷ لیتر، در مکزیک ۱۰۰ لیتر و در مالزی ۹۰ لیتر است. برابر آمار، میزان آب مصرفی کشور عزیزمان، ایران، در سال ۱۳۴۰، حدود ۴۰ میلیارد مترمکعب بوده است. این رقم در سال ۱۳۷۶، به حدود ۸۳ میلیارد مترمکعب (تقریباً ۲ برابر) رسید و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۱۴۰۰، مقدار آب‌های مصرفی ایران در تمام زمینه‌ها به ترتیب زیر باشد:
- افزایش آب شرب، ۲۵/۲ برابر خواهد شد.
- آب موردنیاز صنایع، ۸/۳ برابر خواهد شد.
- آب موردنیاز بخش کشاورزی و پرورش آبزیان به ۲ برابر خواهد رسید.
با توجّه به روند رو به تزاید مصرف آب و کمبودهای ناشی از عدم بارش و به تعبیری خشکسالی، در صورت عدم رعایت الگوی مصرف بهینه آب، مردم ایران به‌طور عام و اهالی مناطق مرکزی و خشک کشور به‌طور اخص، درگیر مشکلات عدیده‌ای خواهند شد. قرآن نیز هشدار می‌دهد که اگر آب شما در زمین فرو رود، چه کسی می‌تواند آن آب را برای شما فراهم کند.
اسراف در غذا:
اسراف نان در کشور نیز فراوان است، پیامبر (ص) فرمودند، «لولا الخبز ما صمنا ولا صلینا» اگر نان نبود، کسی نماز نمی‌خواند و روزه نمی‌گرفت، به این معنا که نان توان و انرژی عبادت را برای انسان فراهم می‌کند و بدون آن انسان توانی برای انجام عبادت ندارد. درجای دیگر پیامبر دستور به احترام کردن نان می‌دهند، چراکه مابین آسمان و زمین کار فراوانی از نزول باران گرفته تا زحمات کشاورزان و آسیاب گندم و پختن نان صورت گرفته است تا این نان به دست ما برسد، بنابراین واجب است که این زحمات پاس داشته شود.
امام رضا (ع) خطاب به یکی از غلامان که نیم‌خورده سیب خود را دور انداخته بود، فرمودند، چرا باقی مانده سیب را دور انداختی، مگر نمی‌دانی بسیاری از افراد هستند که با همین نیم خورده سیب سیر می‌شوند و از مرگ نجات پیدا می‌کنند.
یکی از مهمترین علل کم شدن میهمانی‌ها، زیاد شدن اسراف و تشریفات در زندگی است، تشریفات و تجملات در برخی خانواده‌ها، آنقدر زیاد شده که حقوق یک‌ماه خود را برای یک شب میهمانی مصرف می‌کنند.
اگر قدری به سمت ساده بودن و غذاهای سنتی حرکت شود، بسیاری از مشکلات معیشتی نیز برطرف می‌شود، باید توجه داشت که کمترین غذا و خوراکی نیز از ارزش زیادی برخوردار است.
وقتی با غذایی ساده و سالم می‌توان سیر شد، چرا غذاهای رنگین تدارک دیده شود، لذت لذیذترین غذاها در فضای دهان است و بعد از آن تفاوتی بین لذت انواع غذاها وجود ندارد، چه بسا کسی که چندین نوع غذا را تناول کند، طعم‌ها را تشخیص نداده و از چشیدن لذت یک غذا نیز محروم شود.
مگر حضرت علی (ع) نفرمود، «مَنْ عَرَفَ اللَّهَ وَعَظَّمَهُ مَنَعَ فَاهُ مِنَ الْکَلَامِ وَبَطْنَهُ مِنَ الطَّعَامِ» یعنی کسی که بیشترین معرفت را نسبت به خدا داشته باشد، کم‌حرف‌تر و کم غذاتر است.
اسراف چون کرمی در میوه، جامعه را از درون پوچ و منفجر می‌کند، همچنین اسراف در زمان، انرژی و … نیز از دیگر شئون اسراف در جامعه است که بایستی مراقب این امور بود.
امید است با همّت جهادی و مصرف بهینه، گامی مؤثّر در راستای پیروزی در جهاد اقتصادی با دشمنان برداریم.
اسراف در لباس
لباس، وسیله حفظ و مایه زینت و آراستگی آدمی است (الأعراف/۲۶). با این حال، در آموزه‌های دینی بر میانه‌روی در استفاده از آن تأکید و تجاوز از آن، اسراف دانسته شده است.
امام صادق (ع) می‌فرماید: «اسراف عبارت از آن است که لباس نو را در جایی که باید لباس فرسوده پوشید، بپوشی»
تردید نیست که حسّ تنوّع‌طلبی و تمایل به شیک‌پوشی، آراستگی ظاهری و زیبایی، از امور غریزی آدمی است و در آموزه‌های اسلامی نیز مورد تأیید، بلکه تشویق قرار گرفته است. برای نمونه، امام صادق (ع) فرمودند: «بر تو باد که خویشتن را به بهترین شکل بیارایی…»
اسراف در وسائل نقلیّه
مرکب و وسیله نقلیّه نیز ممکن است ازنظر کمّیّت و کیفیّت مصداقی برای اسراف باشد. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «… وَیَرکَبُوا قَصداً… أَتَرَی اللهَ ائتَمَنَ رَجُلاً عَلَی مَالِ خَولٍ لَهُ أَن یَشتَرِی فَرساً بِهِ عَشَرَه آلاَفِ دِرهَمٍ وَ یُجزِیهِ فَرَسٌ بِعِشرِینَ دِرهَماً!… وَ قَالَ ﴿فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِم بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَآئِبِینَ (الأعراف/۳۱)»
یعنی؛ و خداوند تجویز فرمود که مردم در حدّ میانه از مرکب استفاده کنند. آیا چنین می‌پنداری که خداوند، مالی را نزد مردی امانت می‌نهد و آنگاه به وی اجازه می‌دهد تا اسبی به ده هزار درهم بخرد، در حالی که اسبی به بیست درهم او را کافی است… مگر نه آن است که خود فرمود: و مسلماً (اعمال آنان را) با علم (خود) براى ایشان شرح خواهیم داد؛ و ما هرگز غایب نبودیم!
اسراف در هزینه‌های ازدواج
در روایات، ازدواج و پیوند زناشویی امری الهی دانسته شده است که تعادل و میانه‌روی در آن سفارش شده است و تجاوز از آن حرام گردیده است.
حرمت اسراف، تمام هزینه‌های بیهوده ازدواج را در بر می‌گیرد. اسراف در هزینه‌های ازدواج دارای ابعاد گوناگونی است. نخست سنگین گرفتن مهریّه‌ها و از حد گذشتن در این باره، مقدار مهریّه با اینکه ظاهراً بر خلاف ظاهر برخی آیات و نظر شهور فقیهان، در افزایش آن محدودیّتی نیست، ولی بر کم بودن مقدار آن سفارش بسیار شده است، به‌ویژه تأکید می‌شود که از مهر السنّه پیامبر
اکرم (ص) (مقدار پانصد درهم یا پنجاه دینار که برای همسران و دختران خود قرار می‌داد) فراتر نرود.
دوم زیاده‌روی در تهیّه لوازم زندگی (جهیزیّه)، به‌ویژه مطالبه کالاهای لوکس و تجمّلاتی یا وسایلی که در درجه نخست از اهمیت قرار نمی‌گیرند و از جمله افراط در مطالبه یا خرید زیورآلات که بیشتر ناشی از حسّ هم‌چشمی و رقابت یا خودنمایی و فخرفروشی است، چنان‌که گاه عروس و داماد، وضعیّت خود را با شرایط زندگی پدر و مادر خود مقایسه می‌کنند و تمام امکانات موجود آنان را خواستارند.
اسراف در حامل‌های انرژی
امام کاظم (ع) به نقل از حضرت علی (ع) می‌فرماید: چراغی که آن را در نورخورشید برافروزی، … و نوری که از آن استفاده نشود ضایع می گردد
در واقع، این گونه روایات معیارهای اسراف را بر استفاده نابجا از نور و چراغ تطبیق داده است و بدین سان، هرگونه مصرف نادرست از انرژی و یا هدر دادن آن ـ که چراغ و نور هم نمونه‌ای از آن است ـ اسراف به شمار می‌آید. سالانه میانگین هدررفت انرژی در ایران، بالغ بر ۸ میلیارد دلار است. طبق آمار معتبر، از مجموع انرژی برق تولیدی کشور، ۴/۳۳ درصد در بخش‌های خانگی، ۴۵/۳۲ درصد در بخش صنعتی، ۹/۱۲ درصد در بخش عمومی، ۶/۱۱ درصد در بخش کشاورزی، ۵۹/۲ درصد در روشنایی معابر و ۵۴/۶ درصد در سایر مصارف استفاده می‌شود و در هر یک از این بخش‌ها، موارد پنهان و آشکار بسیاری وجود دارد که اتلاف منابع را هشدار می‌دهد و می‌توان با توسّل به اصلاح قوانین، فرهنگ‌سازی، اصلاح قیمت، استفاده از تجهیزات مناسب و امثال اینها در راستای اصلاح وضعیّت نامناسب کنونی مصرف اقدام کرد.
سرانه مصرف برق در ایران، سه برابر میانگین جهانی و در رتبه ۱۹ جهان قرار دارد و دولت سالانه یارانه‌ای معادل ۴ هزار میلیارد تومان برای برق می‌دهد. در ایران به ازای هر متر مربع ساختمان، ماهیانه ۳۰ متر مکعب گاز، ولی در اروپا ۵/۵ متر مکعب گاز مصرف می‌شود.
اسراف در اموال عمومی و بیت‌المال:
از بدترین انواع اسراف، تضییع اموال عمومی و هدر دادن سرمایه‌های متعلّق به بیت‌المال است؛ زیرا علاوه بر گناه اسراف و پیامدهای اقتصادی منفی آن، خود مایه تضییع حقوق همه مردم است و آدمی را مدیون همه افراد جامعه خواهد کرد. روشن است که حفظ و پاسداری از بیت‌المال، هم وظیفه مسئولان دستگاه‌های حکومتی، مدیران و کارمندان است و هم بر عهده عموم مردم.
قرآن در جایی می‌فرماید، خداوند اسرافکار را دوست ندارد و جای دیگر می‌فرماید، اسرافکار، یعنی کسی که تبذیر می‌کند و مال خود را از دست می‌دهد، برادر شیطان است، در روایات نیز به شدت اسراف مذمت شده است و یکی از مصادیق آن، اسراف در بیت‌المال است.
در بیانات ائمه معصومین (ع) فراوان نسبت به اسراف در بیت‌المال تذکر داده شده است.
حضرت امیر (ع) در پاسخ یکی از اصحاب خود که درخواست مال بیشتری از بیت‌المال کرده بود، فرمودند؛ بیت‌المال نه مال من است و نه تو، بلکه مال عموم مردم جامعه است، مسئولان، شخصیت‌ها و کسانی که بیت‌المال عمومی جامعه دست آنها است، بایستی توجه بیشتری به این فرمایش حضرت داشته باشند.
حضرت در جای دیگر خطاب به اصحاب خود می‌فرماید؛ زمانی که نامه‌ای برای من می‌نویسید، نوک قلم‌هایتان را تیز کرده تا درشت ننویسید و بین سطرها فاصله نگذارید و از فضول کلام و تقدیر و مقاله نویسی پرهیز کنید و تنها مطلب را برسانید تا اسراف در نوشتن نشود.
امروز باید دید که در ادارات، سمینارها و جلسات چه اسرافی صورت می‌گیرد، کاغذ و دیگراقلام در این مراکز فراوان اسراف می‌شود و باید دقت داشت که برای یک تکه کاغذ، چه مقدار درخت و چوب مصرف می‌شود.
ضروری ترین وظیفۀ هر اجتماع سالم که خواهان برخورداری از اقتصادی سالم و پررونق است، حفاظت و مراقبت جدّی از اموال عمومی و سرمایه های ملی می باشد. خداوند می فرماید: «وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکمُ»؛ (اختیار) اموال خویش را به کم خردان و افرادی که به آنها اعتماد ندارید، ندهید! مقصود از ثروت عمومی، تمامی امکانات و سرمایه های مادّی یک جامعه است که خداوند آن را مایۀ حیات و قوام اجتماع قرار داده؛ از قبیل دریاها، رودخانه ها و سایر منابع آبی و آبزیان، جنگلها و مراتع، پرندگان، معادن و سایر منابع ثروت ملّی و بیت المال مردم که در حقیقت سرمایه های اصلی و ضامن بقای یک ملّت به حساب می آیند و با تأثیر مستقیمی که بر حیات اقتصادی جامعه دارند، حفاظت و استفادۀ صحیح از آن، اجتماع را به سوی رفاه و غنای مادّی پیش می برد، در حالی که کاهش و فرسایش آن، بنیۀ اقتصادی کشور را سست کرده، آن را به طرف نابودی و اضمحلال خواهد کشاند.
اسراف در منابع طبیعی
خداوند در دل زمین عظیم ترین منابع ثروت را به ودیعه گذاشته و به انسانها اجازه و قدرت بهره برداری و تسخیر آنها را عنایت فرموده است. قرآن کریم می فرماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکم ما فِی الاَرْضِ جَمِیعاً»؛ «اوست که تمامی آنچه در درون و روی زمین است، برای استفادۀ شما آفرید.»
ولی عالم طبیعت، جهان تقدیر و اندازه است و بی نهایت در آن راه ندارد. قرآن در این زمینه نیز می فرماید: «اِنّا کلَّ شَی ءٍ خَلَقْنِاهُ بِقَدَرٍ»؛ «ما هر چیزی را به اندازه ای معین آفریدیم.» و باز می فرماید: «وَ إِن مِنْ شی ءٍ إلاّ عنْدَنِا خزائِنُهُ وَ مَا نُنَزِّلُهُ إلاّ بِقَدَرٍ معْلُومٍ»؛ «چیزی از موجودات نیست، مگر اینکه خزینه های آن نزد ماست و آن را مگر به اندازۀ معین، نازل نمی کنیم.»
بر این اساس، منابع و ذخایر زمین نیز بی نهایت و پایان ناپذیر نیست و با مصرف بی رویه و اسراف گونۀ آنها به سرعت رو به نقصان خواهند رفت و به زودی به پایان خواهند رسید.
به‌عنوان مثال: از سرمایه های بسیار مهم طبیعی بر روی زمین، جنگلها و مراتع به شمار می‌روند که اضافه بر تأمین چوب مصرفی، در صنعت، ساختمانها و سوخت نیز تأثیر اساسی دارند و در تصفیه و پالایش هوا و تنظیم گازهای موجود در آن نقش مهمی را ایفا می‌کنند که در اینجا به برخی از آثار مثبت جنگلها اشاره می‌شود:
- جنگلها در میزان بارندگی اثر قاطع دارند؛
- هوای محیط را مرطوب و سالم نگه می دارند؛
- اکسیژن لازم برای تنفّس انسانها را تولید می‌کنند؛
- گازهای سمّی هوا را جذب می‌کنند؛
- گرد و غبار هوا را می‌گیرند؛
- محیط اطراف خود را ضدّ عفونی می‌کنند؛
- سیلها و حرکت آنها را کنترل می‌کنند؛
- آبها را در لایه های خاک و زمین نفوذ می دهند و ذخیره می‌کنند؛
- از تخریب و فرسودگی خاکها جلوگیری می‌کنند؛
- سرعت بادها را کنترل می‌کنند؛
- خاک را با ریشه های خود استوار نگه می دارند؛
- از زهدار شدن زمین جلوگیری می‌کنند؛
- مانع لغزش پوسته زمین می شوند؛
- برفها و بهمنها را کنترل می‌کنند.
ولی امروزه در اثر کم توجهی دولتها و بهره برداری بی رویۀ بعضی تجاوزپیشگان، این منبع مهمّ ثروت خدادادی صدمات فراوانی را متحمّل شده است.
از مهمترین مصادیق اسراف در ایران می‌توان موارد زیر را احصاء کرد:
- اسراف در سرمایه نیروی انسانی
(اتلاف وقت و عدم بهره‌برداری مناسب از نیروی انسانی و آماده نکردن بستر مناسب برای جذب و به کارگیری استعدادهای فراوان جوانان و فرارمغز ها و سرمایه های انسانی و مالی)
- اسراف در برگزاری همایش‌ها و سمینارهای غیرضروری
- اسراف در تجهیزات اداری و سازمانی
- اسراف در جوایز و مزایای اهدایی به مدیران و …
همگی از مصادیق اصراف هستند که باید به سرعت مهار شده و هر یک به درستی و اعتدال در مسیر خود باز گردند.
آثار زیانبار اسراف و تبذیر
- وابستگی، فقر و بیچارگی کشور:
مصرف‌گرایی، ریختوپاش و اسراف یکی از پدیده‌های اقتصادی است که پس از انقلاب صنعتی غرب به منظور پیدا کردن بازار مصرف مطمئن برای کالاها و صنایع تولیدی دولت‌های غربی و کسب سود بیشتر، رونق چشمگیری پیدا کرد و کشورهای مختلف جهان، به‌ویژه ملل جهان سوم به‌عنوان منبع مهم تأمین‌کننده موادّ خام اوّلیّه کارخانه‌های صنعتی کشورهای غربی و بازار مصرفی آنان مبدّل گردید. در حال حاضر نیز یکی از استراتژی‌های بسیار خطرناک دشمنان در استفاده از حربه تحریم، تکریم بر نحوه مصرف در کشور است.
آنها با مطالعه و بررسی بیشترین اقلام مصرفی سعی می‌کنند ایران را در بخش‌هایی که بیشتر مصرف می‌کند، در فشار و تنگنا قرار دهند. مصرف‌گرایی، اقتصاد کشور ما را بیش از پیش وابسته و روزبه‌روز بر واردات ما می‌افزاید.
- اضطراب و نگرانی در خانواده‌ها:
در کشور ما کم نیستند خانواده‌هایی که طبخ غذاهای متنوّع، بهره‌مندی از کلکسیون لباس‌های رنگارنگ، داشتن خانه‌های اشرافی و اتومبیل‌های گران‌قیمت و به‌طورکلی، مصرف‌گرایی و اسراف را نشانه عزّت، بزرگی و شرافت خانوادگی خود دانسته است و با همین نگرش غلط، روزبه‌روز بر طبل مصرف‌گرایی می‌کوبند، این شیوه از زندگی، خانواده‌ها را در یک مسابقه دائمی برای چشم و هم‌چشمی، خودنمایی و تبرّج می‌کشاند، چراکه دائماً می‌خواهند لباس‌هایی بپوشند که دیگران ندیده و نداشته باشند، اتومبیل‌هایی سوار شوند که آخرین مدل باشد، به‌گونه‌ای مجلس‌آرایی و سفره‌آرایی نمایند که دیگران انگشت به دهان بمانند.
حاکمیّت این فرهنگ غلط مصرفی بر خانواده‌ها موجب می‌شود برای عقب نماندن از دیگران روزبه‌روز به اسراف، ریختوپاش و مصارف غیرضروری و بی‌رویه گرایش بیشتری داشته باشند و قطعاً همین مسئله زمینه‌های اضطراب، نگرانی و تشویش خاطر را در این دسته از خانواده‌ها عمیق و گسترده‌تر می‌نماید.
- فقدان لذّت معنوی:
اهل اسراف و خوشگذرانی لذّات معنوی را درک نمی‌کنند؛ زیرا عبادت، عرفان، سیر و سلوک اخلاقی و معنوی درست در نقطه مقابل آن است؛ بنابراین، یکی از آثار زیانبار مصرف‌گرایی و غرق شدن در زندگی مادّی و دنیوی، محروم شدن از درک لذّت‌های معنوی است.
- سلب نعمت‌های الهی و هلاکت جامعه:
بی‌گمان یکی از آثار بسیار خطرناک و زیانبار اسراف و تبذیر، ریختوپاش، تجمّل‌گرایی و خوی اشرافیگری سلب نعمت‌های الهی است، چراکه اسراف و تبذیر نوعی بی‌توجّهی و بی‌اعتنایی به نعمت‌های الهی و در واقع، روح ناسپاسی نسبت به منعم است؛ زیرا شکر منعم زمانی حاصل می‌شود که از نعمت‌های عطا شده بهره‌برداری بهینه شود و این با ریختوپاش و اسراف سازگاری ندارد.
راه‌های مقابله با مصرف‌گرایی و مصرف‌زدگی
برای مقابله با مصرف‌گرایی و مصرف‌زدگی باید:
- در زندگی سیره و سنّت اولیاءا… و بزرگان را الگو قرار دهیم.
- به برگزاری همایش‌ها و کنگرهای کاربردی برای آموزش الگوی مصرف بپردازیم.
- برای جلوگیری از اسراف، فریضه مهمّ امر به معروف و نهی از منکر را اجرا کنیم.
- به فرهنگ‌سازی و تبیین الگوی مصرف از طریق تعلیم و تربیت (در مدارس، دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیّه)، رسانه‌ها، صدا و سیما، مطبوعات، روزنامه، سازمان‌ها و … بپردازیم.
- بر مصرف در تمام سطوح و در همه سازمان‌ها، اُرگان‌ها، شرکت‌ها و… نظارت صحیح داشته باشیم.
- آموزش الگوی مصرف به کودکان را از همان اوان کودکی مدّ نظر داشته باشیم.
- برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های دولتی در نظام تولید ـ توزیع و مصرف از طریق وضع قوانین و مقرّرات، هدفمند کردن یارانه‌ها، اصلاح قیمت‌ها، جلوگیری از قاچاق و اصلاح تعرفه‌های گمرکی، تدوین منشور اصلاح الگوی مصرف، تعدیل هزینه‌های جاری و الزام نهادها و سازمان‌های دولتی به بهبود مدیریّت، اصلاح فرآیند کارها، حذف هزینه‌های غیرضروری و در نتیجه، ارتقا کارایی و بهره‌وری، کمک به صنایع و بُنگاه‌ها در استقرار فناوری‌های جدید با استاندارد بالا به منظور کاهش ضایعات مواد اوّلیّه، صرفه‌جویی در منابع مالی، انسانی و افزایش کیفی تولیدات و خدمات و ارتقاء بهره‌وری.
- آگاه کردن مردم از استانداردهای جهانی مصرف تمام کالاها، به‌ویژه انرژی.
- تبیین مذمّت و قباحت اسراف ازنظر شارع مقدّس با عنایت به حرمت شرعی در آیات و روایات.
اگر جامعه‌ای به اسراف و مصارف بی‌رویه عادت کرد، فقر، بیچارگی و احساس نیاز دامن آن را خواهد گرفت و یا حتّی ممکن است این روند موجب گردد همواره دست نیاز آنها به سوی بیگانگان دراز باشد و در نتیجه، استقلال سیاسی و فرهنگی آنها مورد تهدید قرار گیرد.
بنابراین، افراد یک جامعه می‌توانند با پرهیز از اسراف، تبذیر، تجمّل‌گرایی و کاهش مصارف غیرضروری و توسعه فرهنگ ساده‌زیستی، از یک سو، زمینه مصرف سرمایه‌های اضافی در امور زیربنایی را فراهم سازند و بسترهای ایجاد اشتغال مولّد و فعّال را فراهم نمایند و از سوی دیگر، کشور را از وابستگی و سقوط نجات دهند. امید است با همّت جهادی و مصرف بهینه، گامی مؤثّر در راستای پیروزی در جهاد اقتصادی با دشمنان برداریم
والسلام علی من اتبع الهدی
یادداشت از یادداشت از زینب معدنپور فعال فرهنگی و کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
ثبت دیدگاه