فرزندآوری؛ آری یا خیر؟
این روزها با توجه به وضعیت جمعیتی کشور موضوع جوانی جمعیت و حمایت از خانواده و همچنین بحث افزایش ازدواج و افزایش فرزندآوری مطرح است. فرزندآوری؛ آری یا خیر؟
دیدگاه قرآن به فرزندآوری
بی‌تردید، آئین اسلام و تمامی ادیان آسمانی، پیروان خود را به افزایش جمعیت با ایمان و شایسته، به‌اندازه‌ای که در توان آنان باشد، فرامی‌خواند.
در قرآن آیات متعددی در مورد فرزند وجود دارد که از مجموع آنها چنین برداشت می‌شود که فرزندان، نعمت‌های الهی نزد والدین هستند و چون سایر نعمت‌های الهی، هم می‌توان با استفاده صحیح از آنها در مسیر تکامل و هدایت خود و آنها از ایشان بهره جست وهم می‌توان با عدم استفاده صحیح از آنها خود و آنها را به خاک مذلت نشاند.
در قرآن کریم اصل وجود فرزند به‌عنوان نعمت الهی یادشده و اعتقاد به روزی‌رسانی خدای متعال، جزو مسلمات آموزه‌های قرآنی و دینی است؛ لذا کاهش جمعیت به هر روش و توجیهی، به خاطر ترس فقر و مشکلات اقتصادی برخلاف روح ایمان و فلسفه اسلام است و این وعده حق خداوند است که می‌فرماید: از بیم تنگدستى فرزندان خود رامکشید ماییم که به آنها و شما روزى مىبخشیم، آرى کشتن آنان همواره خطایى بزرگ است. (اسراء ۳۱)
مسئله‌ی فرزند نیاوری
احتمال پیری جمعیت ایران بالا است چراکه فرزندآوری کم شده است. پرهیز از فرزندآوری یا کاهش فرزندآوری به شکلی است که از سطح جایگزینی جمعیت هم پایین‌تر آمده‌ایم؛ بنابراین می‌توان از مفهومی به نام فرزند نیاوری سخن گفت که در جامعه‌ی ما به مسئله تبدیل‌شده است. فرزند نیاوری یعنی اینکه افراد یا ازدواج نمی‌کنند، یا پس از ازدواج میلی به بچه‌دار شدن ندارند یا تک‌فرزند می‌مانند و یا حداکثر ۲ فرزند دارند. خانواده‌های جوان با بیش از ۲ فرزند بسیار کمیاب شده‌اند. ایران در دهه‌ی ۱۳۴۰ تا ۱۳۷۰ با مشکل رشد جمعیت فزاینده دست‌وپنجه نرم کرده است اما چگونه کنترل جمعیت به‌جایی رسید که در کمتر از ۳ دهه از فشار رشد جمعیت جوان به نهاد آموزش و بهداشت، بازار کار و مسکن، به ترس از پیری جمعیت رسیدیم؟ آن جمعیت با میانگین بیست‌وچند سال به جمعیتی با میانگین سی‌وچند سال تبدیل شد و بیم آن می‌رود که به‌زودی ایرانی چهل‌وچندساله داشته باشیم.
نگرانی در اخبار و آمار
چند سالی است که نگرانی در اخبار جمعیتی ایران در رسانه‌ها موج می‌زند. تا پیش از دهه‌ی ۹۰، بیش از ۹۰ درصد زنان ایرانی پس از ازدواج صاحب فرزند می‌شدند اما اینک این آمار به زیر ۹۰ درصد رسیده است. همچنین تأخیر در فرزندآوری برای فرزند اول به بیش از ۵ سال رسیده است که تا پیش‌ازاین، کمتر از ۵ سال بود. با توجه به میانگین سن ازدواج که آن‌هم بیش از ۵ سال بالا رفته است، تشدید روند کاهشی فرزندآوری را می‌توان دید به‌گونه‌ای که ممکن است خانواده‌های بی‌فرزند بیشتر و بیشتر شوند.
افزایش میانگین سن ازدواج و کاهش فرزندآوری
همچنین، خانواده‌هایی با بیش از ۱ فرزند به شکل پیوسته در حال کم شدن هستند چراکه نه‌تنها فاصله‌ی فرزندآوری پس از ازدواج بلکه فاصله‌ی تولد فرزند دوم از اول هم به بالای ۵ سال رسیده است. حال با افزایش میانگین سن ازدواج، آشکار است که احتمال تولد فرزند دوم بسیار پایین خواهد بود و احتمال تولد فرزندان سوم و بیشتر، ناچیز می‌شود. گزارش مرکز آمار ایران درباره‌ی موضوع بی‌فرزندی یا تک‌فرزندی بر مبنای شاخص‌های چندگانه‌ی سلامت و جمعیت در سال ۱۳۸۹ مشخص کرد که یک‌سوم زنان از مجموع زنان ایرانی ازدواج‌نکرده‌اند یا بدون فرزند و یا تک‌فرزند هستند. یک‌سوم زنان دو فرزند دارند و یک‌سوم زنان سه یا بیشتر از سه فرزند دارند. با روندهای موجود انتظار این است که نسبت زنان حداکثر با یک فرزند به نصف جمعیت زنان کشور و زنانی با بیش از ۲ فرزند به کمتر از یک‌پنجم جمعیت رسیده باشد. این روند هشداردهنده‌ی کاهش فرزندآوری نه‌تنها به تعادل خاصی نمی‌رسد بلکه همچنان پیش می‌رود. گرچه ناباروری فعلی خانواده‌ها خودخواسته است، ممکن است در سن‌های بالا، بسیاری از آنان به علت شرایط جسمی و سنی، دچار ناباروری ناخواسته شوند.
مشکلات اقتصادی تأثیر جدی بر روند فرزندآوری دارد
تحقیقات موجود نشان می‌دهد که مشکلات اقتصادی تأثیر جدی بر این روند گذاشته است و شاید مهم‌ترین عامل در این زمینه پیش از دگرگونی سبک‌های زندگی باشد و از همین رو است که قانون تسهیل ازدواج جوانان و طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده برای کمک به خانواده‌ها تصویب‌شده است. همچنین کمک به چند میلیون زوج که ناخواسته نابارور هستند بارها مورد تأکید قرارگرفته است اما در عمل، ضعف اقتصادی کشور مانع پیگیری این قوانین شده است.
کاهش موالید و سقوط فرزندآوری
ایران در کاهش موالید و سقوط فرزندآوری به‌ویژه در چند سال اخیر، رتبه‌ی نخست جهان را به خود اختصاص داده است. نگرانی از این است که جمعیت کشور در حال پیر شدن است و بعد از سال ۱۴۰۰ این روند تشدید هم شده است. به‌هرحال تا ۲۰ سال آینده جمعیت جوانی در کشور وجود ندارد و اگر هم باشد بسیار ناچیز است. طی چند سال اخیر آمار ازدواج کاهش داشته است و هم‌زمان با رشد طلاق هم مواجه بودیم؛ بنابراین موضوع گسترده‌تر و ژرف‌تر از بحث جمعیتی است و مشکلی اجتماعی را نشان می‌دهد.
کشور ما چندان مرفه و پیشرفته نیست که بتواند مشکل پیری را با جوانی مهاجران جبران کند. همچنین، میزان سرگرمی و فراغت مردم چندان نیست که بتوان کاهش فرزندآوری را از روی لذت‌گرایی دانست بلکه برعکس، کمبودها در زندگی فعلی و ناامیدی نسبت به آینده، کاهش فرزندآوری را تداوم بخشیده و دامن زده است. حدود یک‌سوم جامعه‌ی ایران مستأجر هستند. حدود ۹۰ درصد آنها، امکان پرداخت افزایش سالانه‌ی اجاره‌بها را ندارند. قیاس درآمد با هزینه‌های خانوارها به ما می‌گوید حتی غیر از مستأجرها، اغلب خانوارها به مشکل برمی‌خورند یا حداقل آن‌که از داشتن فرزند منصرف می‌شوند.
از فرزندآوری ناخواسته هم پیشگیری می‌شود
تورم فزاینده و کاهش قدرت خرید و افزایش بیکاری و ضریب فلاکت کشور در دهه‌های اخیر، خانوارها را از فرزندآوری یا فرزندآوری بیشتر منصرف می‌کند و مجردها نیز با دیدن چنین فضایی به سمت ازدواج نمی‌روند. نه‌تنها فرزندآوری کم است بلکه کارشناسان از افزایش سقط‌جنین هم می‌گویند یعنی از فرزندآوری ناخواسته هم پیشگیری می‌شود. ایران از سال ۱۳۹۵ پای در سنین میان‌سالی گذاشته است و برآورد می‌شود که تا سال ۱۴۳۰ جمعیت کشور پیر شود. در دهه‌ی اخیر بیکاران همواره افزایش‌یافته‌اند و ازدواج نیز در کشور تقریباً نصف شده است. همچنین، طلاق نیز گسترش‌یافته است و خانواده‌های تک والدی هم دائم در حال افزایش بوده‌اند که امکان فرزندآوری ندارند.
نگرانی اقتصادی، مهم‌ترین عامل در فرزندآوری است
پیرو طرح مسئله‌ی فرزندآوری در جایگاه‌های رسمی حکومتی و در رسانه‌ها، دانشگاهیان نیز پژوهش‌های متعددی درزمینه‌ی فرزندآوری انجام دادند. در این پژوهش‌ها نیز نگرانی اقتصادی، مهم‌ترین عامل در فرزندآوری است که آن را به تأخیر می‌اندازد چراکه پیش‌زمینه‌ی موفقیت در جامعه، توانمندی اقتصادی خانواده است؛ بنابراین اگر برای حمایت کافی از افراد و ایجاد فرصت‌های برابر کوشش شود، ممکن است فرزندآوری بهبود یابد. در اغلب پژوهش‌ها، آینده‌ی مبهم تنها به ابعاد اقتصادی مربوط است اما در برخی پژوهش‌ها نیز ابعاد دیگر سیاسی، اجتماعی و ارزشی را شامل می‌شود.
بر همین اساس، با افزایش آینده‌ی مبهم اقتصادی و کاهش توانمندی اقتصادی افراد، پدیده‌ای مشاهده‌شده است که آن را تمایل به کم‌فرزندی نامیده‌اند.
سیاست کاهش فرزندآوری یکی از اشتباهات در دهه ۷۰
با اعمال سیاست‌های کاهش فرزندآوری اواخر دهه ۶۰ و دهه ۷۰ رشد جمعیت از ۳.۶ درصد به ۱.۷ درصد در سال ۱۴۰۰ رسید. فرزند کمتر، زندگی بهتر یک شعار و نیز برنامه مرتبط با تنظیم خانواده بود که در دهه ۷۰ اعمال شد این بود که دولت برای کاهش جمعیت و اینکه خانواده‌ها ترغیب به نیاوردن فرزندان شوند، امکاناتی مانند، وام، زمین و مسکن اهدا شد.
کنترل باروری در خانواده‌ها با گذاشتن دوره‌های آموزشی بود. در همین چارچوب بود که در همان سال‌های ۷۰ خانواده‌های کم‌بضاعت دارای سه فرزند که قدرت باروری دارند، تنها پس از وازکتومی یا توبکتومی و ارائه مدرک از سوی مراکز بهداشت می‌توانند زیرپوشش کمیته‌های خیریه دربیایند. در ادامه این روند دو دهه کاهش جمعیت با مشخص شدن نتایج عمومی سرشماری ۱۳۹۰، اعلام شد که روند رشد جمعیت یک دوره پنج‌ساله به ۱.۳ درصد کاهش یافت.
زنگ بحران کاهش جمعیت
در ابتدای دهه ۹۰ زنگ بحران کاهش جمعیت در کشور به صدا درآمد و مسئولان و مجلس بر اساس ابلاغ رهبری موظف به چاره‌اندیشی در این زمینه شدند. همان‌گونه که اشاره شد مهم‌ترین عامل عدم تمایل به فرزندآوری وجود مشکلات اقتصادی است که آن را به تأخیر می‌اندازد چراکه پیش‌زمینه‌ی موفقیت در جامعه، توانمندی اقتصادی خانواده است؛ بنابراین اگر برای حمایت کافی از افراد و ایجاد فرصت‌های برابر کوشش شود، ممکن است فرزندآوری بهبود یابد.
مشوق‌های جدید برای فرزندآوری:
طرح جوانی جمعیت
طرح جوانی جمعیت و تعالی خانواده بندهای زیادی را در جهت افزایش جمعیت و تشویق به این امر در متن خود گنجانده است. بخشی از این مشوق‌ها رسانه‌ای شده است و حواشی مثبت و منفی زیادی هم درباره آنها ذکرشده است، اما درباره برخی کمتر صحبت شده است.
این روزها یکی از حرف‌ها و دغدغه‌های اصلی در حوزه جمعیت، بحث افزایش جمعیت و وضعیت کشور در حوزه فرزندآوری است. کارشناسان معتقدند که کاهش موالید در ایران یک هشدار جدی جمعیتی است.
دراین‌بین طرح جوانی جمعیت و تعالی خانواده بندهای زیادی را در جهت افزایش جمعیت و تشویق به این امر در متن خود گنجانده است. بخشی از این مشوق‌ها رسانه‌ای شده است و حواشی مثبت و منفی زیادی هم درباره آنها ذکرشده است، اما درباره برخی کمتر صحبت شده است.
ما در این گزارش همه بندهای تشویقی طرح جوانی جمعیت درباره افزایش جمعیت را گردآوری کردیم تا موارد این طرح در کنار هم به‌صورت یک بسته کامل ارزیابی بشود.
وام قرض‌الحسنه ولادت، ۱۰ میلیون برای هر فرزند
به‌منظور تحقق بند ث ماده ۱۰۲ قانون برنامه ششم توسعه، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مکلف است برای متولدین سال ۱۴۰۰ به بعد، با استقرار سامانه‌ی تسهیلات قرض‌الحسنه فرزند، از طریق کلیه بانک‌ها و مؤسسات اعتباری از محل پس‌انداز و جاری قرض‌الحسنه نظام بانکی نسبت به پرداخت «تسهیلات قرض‌الحسنه تولد فرزند» اقدام نماید. مبلغ این تسهیلات برای تولد فرزند اول صد میلیون ریال، فرزند دوم، دویست میلیون ریال و برای تولد فرزند سوم، سیصد میلیون ریال، فرزند چهارم، چهارصد میلیون ریال و فرزند پنجم، پانصد میلیون ریال بدون الزام به سپرده‌گذاری مشمولان با ۶ ماه دوره تنفس و دوره بازپرداخت پنج‌ساله در سال نخست اجرای این قانون با امکان وثیقه گذاری یارانه و یا ضمانت زنجیره‌ای یا هرگونه وثیقه معتبر تعیین می‌شود. متقاضیان حداکثر تا دو سال پس از تولد می‌توانند درخواست دریافت وام را ثبت نمایند.
افزایش ۳ برابری یارانه خانواده‌ای دارای ۳ فرزند و بیشتر
سازمان هدفمندی یارانه‌ها مکلف است از محل درآمدهای ناشی از حذف یارانه سه دهک بالا نسبت به افزایش یارانه فرزندان خانواده‌های دهک‌های اول تا چهارم دارای حداقل ۳ فرزند تحت تکفل که هیچ‌کدام از والدین در دستگاه‌های مذکور در ماده ۲۹ قانون برنامه ششم توسعه شاغل نباشند به میزان ۳ برابر یارانه مصوب سایرین پرداخت نماید.
فروش خودرو به قیمت کارخانه
شرکت‌های خودروساز داخلی مکلف‌اند، یک خودروی ایرانی به انتخاب سرپرست خانواده به قیمت کارخانه برای خانواده‌ها پس از تولد فرزند دوم تا پنجم از زمان ابلاغ این قانون بدون نوبت و بدون قرعه‌کشی برای یک‌مرتبه تحویل دهند.
اعطای ۱۵۰ متر زمین برای فرزندان سوم
به‌منظور تحقق بند چ ماده ۱۰۲ برنامه ششم توسعه دولت مکلف است به‌جز کلان‌شهرها یک قطعه زمین مسکونی بر اساس طرح هادی مصوب در روستا و طرح جامع مصوب در شهرها با مساحت ۱۵۰ تا ۲۰۰ مترمربع به خانواده‌ها پس از تولد فرزند سوم و بیشتر، مشروط به سکونت حداقل ۵ سال در آن شهر یا روستا بر اساس قیمت تمام‌شده فقط برای یک‌بار با حفظ حق مالکیت دولت و اجاره ۹۹ ساله واگذار نماید.
افزایش حق اولاد در فیش حقوقی کارمندان
دولت مکلف است برای کلیه گروه‌های مختلف حقوق‌بگیر در دستگاه‌های مذکور در ماده ۲۹ قانون برنامه ششم توسعه و همچنین نیروهای مسلح، وزارت اطلاعات، سازمان انرژی اتمی (به‌استثنای مشمولین قانون کار جمهوری اسلامی ایران) از قبیل کارکنان کشوری و لشکری، اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی و قضات، از ابتدای سال ۱۴۰۱، به مدت ۵ سال، افزایش حقوق سالانه را در سقف ردیف حقوق و جبران خدمت به‌گونه‌ای اعمال نماید که هرساله، کمک‌هزینه اولاد و حق عائله‌مندی مشمولین این ماده در چارچوب افزایش سنواتی حقوق و دستمزد به ترتیب به میزان صد درصد (۱۰۰%) و پنجاه‌درصد (۵۰%) افزایش یابد.
کاهش تعرفه آب و برق و گاز
وزارتخانه‌های نفت و نیرو موظف‌اند تعداد فرزندان را در تعیین مشترکین کم‌مصرف و الگوی مصرف آب، برق و گاز لحاظ نمایند
۹ ماه مرخصی زایمان برای مادران
مدت مرخصی زایمان با پرداخت تمام حقوق و فوق‌العاده‌های مرتبط به نه ماه تمام افزایش یابد. در صورت درخواست مادر تا دو ماه از این مرخصی در ماه‌های پایانی بارداری قابل‌استفاده است. مرخصی مزبور برای تولد دوقلو و بیشتر، دوازده ماه است.
امنیت شغلی مادران در طول دوره بارداری
همچنین امنیت شغلی مادران در طول دوره بارداری، مرخصی زایمان و در حین شیردهی باید تأمین شود. در این دوران هرگونه نقل‌وانتقال و تغییر شغل، بدون درخواست مادر شاغل ممنوع است. حفظ پست سازمانی یا هم‌طراز برای بانوانی که در ایام مرخصی زایمان به سر می‌برند، الزامی است.
در این طرح همچنین مرخصی پدر آن‌هم به این شرح مصوب شده است: «به‌منظور حمایت از مادران و مشارکت در مراقبت از نوزاد پس از زایمان مادر اعم از شاغل و غیر شاغل، پدر می‌تواند از دو هفته مرخصی تشویقی بدون امکان ذخیره‌سازی بهره‌مند شود. برای پدران دارای فرزند دوقلو و بیشتر این مدت یک ماه است».
احداث مهدکودک در تمامی ادارات
کلیه دستگاه‌های مذکور در ماده ۲۹ قانون برنامه ششم توسعه مکلف‌اند با مشارکت بخش خصوصی و یا به‌صورت خرید خدمات نسبت به تأمین مهدکودک برای نگهداری کودکان مادران شاغل در همان دستگاه اقدام نمایند.
اعطای خانه‌سازمانی به خانواده‌های دارای سه فرزند
کلیه دستگاه‌های مذکور در ماده ۲۹ قانون برنامه ششم توسعه مکلف‌اند حداقل هفتاد درصد (۷۰%) از ظرفیت منازل مسکونی سازمانی در اختیار خود را جهت بهره‌برداری به خانواده‌های کارکنان خود که حداقل سه فرزند دارند، تخصیص داده و در صورت وجود مازاد بر نیاز این خانواده‌ها به سایرین طبق ضوابط مربوطه اختصاص دهند. همچنین طول زمان بهره‌برداری در منازل سازمانی برای خانواده‌های دارای سه فرزند و بیشتر حداقل باید به میزان دو برابر سکونت سایرین باشد.
تخفیف‌های شهروندی
نیم‌بها بودن ورودی کلیه اماکن و بناهای تاریخی – فرهنگی و موزه‌های تابعه وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی، گردشگری و دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده ۵ قانون مدیریت خدمات کشوری.
نیم‌بها بودن خدمات حمل‌ونقل عمومی شهری و تعرفه‌های فرهنگی، ورزشی و تفریحی شهرداری‌ها و دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده ۵ قانون مدیریت خدمات کشوری. نیم‌بها بودن بلیت سینماها هرماه یک‌بار تخفیف ۲۰ درصدی دوره‌های آموزشی، تربیتی و هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای استفاده فرزندان.
اقتصاد و رفاه عامل مهم در ترویج فرزندآوری
همان‌گونه که بررسی و ملاحظه شد راه پادگانی، میان‌بر و فوری برای افزایش فرزندآوری وجود ندارد و فرزندآوری بیشتر نتیجه‌ی اقتصاد بهتر خانوارها با کاهش بیکاری و تسهیل تهیه‌ی مسکن و نیز اطمینان از آینده‌ی فرزندان است. ازآنجاکه کاهش فرزندآوری به پیری جمعیت و مشکلاتی مانند ناتوانی در تأمین اجتماعی بازنشستگان و سالخوردگان می‌انجامد، نمی‌توان صورت‌مسئله را پاک کرد.
در یک‌کلام، اگر عزم ملی و حمایت مستمر دولت و مجریان قانون و دستگاه‌های اجرایی در تأمین معیشت و بهبود رفاه اجتماعی و حل معضلات ناشی از مشکلات اقتصادی رفع گردد می‌توان امیدوار بود که مسئله بحران جمعیت به نیکی حل شود ان‌شاءالله.
یادداشت از یادداشت از زینب معدنپور فعال فرهنگی و کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
ثبت دیدگاه